Nederlandse staat koopt 1300 huishoudens uit die onder hoogspanningskabel wonen

Meest recente update: november 2021.

Dit artikel is in 2017 helemaal bijgewerkt n.a.v. een meting en rapportage bij een klant. Onder meer de publicatie van Starkey (2016) wordt besproken waarin de auteur laat zien dat in de ICNIRP richtlijnen voor elektromagnetische straling vele studies ontbreken. (ICNIRP stelt de richtlijnen voor straling van hoogspanningslijnen en zendmasten op, die in Nederland gelden.)

Minister Kamp wil aanbod voor woningen onder hoogspanningslijnen

De Nederlandse staat gaat 1300 huishoudens die onder een hoogspanningskabel wonen uitkopen. Het wonen onder zulke kabels is door onderzoekers in verband gebracht met kinderleukemie. Het gaat om woningen die meer dan 0,4 microTesla magnetisch veld te verduren krijgen. Dat komt neer op huizen die binnen vijftig meter van kabels staan. De Nederlandse norm is enkele jaren geleden verscherpt.

Update 2013: Minister Henk Kamp (Economische Zaken) kondigt in 2013 aan dat de eigenaars van 400 woningen die direct onder hoogspanningslijnen staan, een aanbod krijgen om te worden uitgekocht. Het oorspronkelijke plan van 1300 woningen binnen de 50 meter zone is om financiële redenen omlaag bijgesteld. Daarmee komt er na 2 jaar wel duidelijkheid voor mensen die bij hoogspanningskabels wonen, maar geld om snel maatregelen te treffen is er door de huidige economische omstandigheden niet. De kosten voor deze uitkoopregeling worden geraamd op 140 miljoen euro. Kamp wil verder dat bestaande hoogspanningslijnen als het maar even kan onder de grond verdwijnen. Vanaf 2017 wordt met beide maatregelen begonnen, want op de begroting ziet hij geen ruimte om direct met deze operatie (kosten 580 miljoen euro) te beginnen. Binnen 15 jaar verdwijnt 135 kilometer bestaande hoogspanningslijnen van 110 en 150 kilovolt in dorpen en steden onder de grond (kosten 440 miljoen euro). De betrokken gemeenten betalen hiervan een kwart. Netbeheerder TenneT verrekent de resterende 330 miljoen euro in de transporttarieven voor energie.

De Nederlandse veiligheidsnormen voor het magnetisch veld onder hoogspanningslijnen zijn gebaseerd op de ICNIRP limieten: tot 200.000 nanoTesla is toegestaan. Echter vanwege de verhoogde kans op kinderleukemie die reeds meer dan tien epidemiologische studies werd vastgesteld, adviseert het RIVM in rapport 610050 007 een 500 keer strengere limiet met een maximale blootstelling van 400 nanoTesla voor het magnetisch veld onder hoogspanningslijnen. Vanaf 2005 wordt door het ministerie van VROM deze richtlijn officieel geadviseerd.

Wetenschappelijk onderzoek

Er is veel wetenschappelijk onderzoek gedaan naar de gezondheidsrisico’s van het wonen nabij hoogspanningslijnen. Daarin is een relatie gevonden tussen de sterkte van het magnetisch veld (dat overigens ook aanwezig is bij ondergrondse hoogspanningskabels) en het aantal gevallen van kinderleukemie.

Wonen onder hoogspanningslijnen in tientallen studies geassocieerd met kinderleukemie

Vanaf de jaren ’70 en ’80 ontstaat er een discussie in het Westen over gezondheidsrisico’s van hoogspanningslijnen. De Amerikaanse epidemiologe Nancy Wertheimer toont in 1979 het verband aan tussen kinderleukemie en het wonen onder hoogspanningslijnen (mirror). Dit wordt later bevestigd in tientallen andere studies. Het Amerikaanse overheidsinstituut National Institute of Environmental Health Sciences (NIEHS) publiceert in 1998 een omvangrijk review rapport waarin zij de conclusie trekt (paragraaf 5.3, p.402) dat de magnetische velden van hoogspanningslijnen mogelijk kankerverwekkend zijn. Ook in het hieruit voortkomende onderzoek van het Internationaal Agentschap voor Kankeronderzoek (IARC), onderdeel van de Wereldgezondheidsorganisatie, worden deze magnetische velden vervolgens geclassificeerd als mogelijk kankerverwekkend (klasse 2B).

Gezondheidsraad

De gezondheidsraad schrijft in haar advies uit het jaar 2000, op basis van individuele wetenschappelijke studies (dus niet de ‘pooled analyses’ zoals verderop besproken onder het kopje ‘RIVM’):

“De commissie meent dat er, in het totaal van de resultaten van epidemiologisch onderzoek, in aanmerking genomen de sterke en zwakke punten van de verschillende onderzoeken, sprake is van een redelijk consistente associatie tussen het vóórkomen van leukemie bij kinderen en het wonen in de nabijheid van bovengrondse elektriciteitslijnen, zowel hoogspannings- als distributielijnen.” … “Eveneens is er in de ogen van de commissie een tamelijk consistente associatie tussen beroepsmatige werkzaamheden waarbij blootstelling aan ELF (extreem laagfrequente) elektromagnetische (EM) velden plaatsvindt en het vóórkomen van chronische lymfatische leukemie… “

Verder schrijft zij: “.. wijzen de gegevens echter niet direct op een oorzakelijk verband met de blootstelling aan ELF EM velden.”

RIVM

Bovenstaande advies van de Gezondheidsraad is echter geschreven vlak vóór het verschijnen van de meta-studies (‘pooled analyses’) van Ahlbom et al. en Greenland et al., tevens in het jaar 2000. Naar aanleiding van deze pooled analyses van Ahlbom en Greenland verscherpt in 2005 het Rijksinstituut voor Volksgezondheid en Milieu haar advies voor de blootstellingsnorm in één klap met een factor 250, naar de waarde van 0,4 microTesla (=400 nanoTesla). De oude norm was 100.000 nanoTesla (=100 microTesla). In haar rapport 610050 007 uit 2005 getiteld ‘Magnetische velden van hoogspanningslijnen en leukemie bij kinderen’ (mirror) schrijft het RIVM het volgende:

“In het najaar van 2000 verschenen vervolgens twee publicaties, van Ahlbom et al. En Greenland et al., met de resultaten van een ‘pooled analysis’ van diverse eerder gepubliceerde onderzoeken naar de relatie tussen magnetische velden en het optreden van leukemie bij kinderen. Een ‘pooled analysis’ is een gecombineerde statistische analyse van originele gegevens uit een aantal epidemiologische studies.”

“De 565 kinderen die waren blootgesteld aan velden van 100-200nT hadden een relatief risico van 1,08 … ten opzichte van de referentiegroep en 251 kinderen, blootgesteld aan magnetische veldsterkten van 200-400nT, een relatief risico van 1,11… Voor 106 kinderen met een blootstelling aan magnetische veldsterkten hoger dan 400nT werd een relatief risico van 2,00 … voor leukemie vastgesteld.”

“Tevens onderzochten Ahlbom et al. of een blootstelling-responsrelatie opgesteld kon worden waarbij het relatieve risico (r) continu toeneemt bij hogere blootstelling. Deze analyse leverde een toename van het relatieve risico op met 1,15 … per 200nT toename in het magnetische veld (B): r=1,15^B/0,2 (met B in microTesla). Deze continue blootstellings-responsrelatie is in dit rapport benaderd met een aantal blootstellingscategorieën (methode B, zie Figuur 1).”

 
Fig. 1. Relatief risico op kinderleukemie (en 95% betrouwbaarheidsinterval in gestippelde lijnen) als functie van de magnetische fluxdichtheid. Bron: RIVM. (1μT = 1000nT.)

Vanaf 2005 wordt door het ministerie van VROM deze 400 nanoTesla limiet officieel geadviseerd. Ook de GGD neemt dit advies over. Opvallend genoeg heeft dit tot op de dag van vandaag nog steeds de status van een advies in plaats van een officiële limiet, hoewel er door de overheid al wel huizen worden uitgekocht die onder hoogspanningslijnen staan (zie verderop onder het kopje ‘Brief Minister Kamp’).

Er is een online netkaart van het RIVM beschikbaar waarop de indicatieve magneetveldzone (zone waar naar verwachting het magneetveld kleiner dan 400 nanoTesla is) is aangegeven voor elke hoogspanningslijn in Nederland. Deze zone is berekend op basis van het jaargemiddelde van de geleverde stroom en de maximum capaciteit van de lijn.

Kennisplatform Elektromagnetische velden

Het Nederlandse Kennisplatform Elektromagnetische Velden schrijft in 2009: “Kinderen die langdurig in de buurt van bovengrondse elektriciteitslijnen wonen, hebben meer kans op leukemie dan kinderen die daar verder vanaf wonen. Het gaat dan om kinderen in woningen waar het magnetische veld sterker is dan circa 0,4 microtesla (μT) = 400 nanoTesla (nT). Internationaal wetenschappelijk onderzoek heeft hiervoor aanwijzingen gevonden. “

Update 2014: Het Kennisplatform meldt onlangs toch weer “Deens onderzoek naar kinderleukemie vindt geen relatie met hoogspanningslijnen“. Op geen enkele manier wordt echter aandacht besteed aan de beperkingen en tekortkomingen van dit Deense onderzoek.

Wonen onder hoogspanningslijnen en Alzheimer

Uit Zwitsers onderzoek van 2009 blijkt dat ouderen die binnen 50 meter van een hoogspanningsleiding wonen, een verhoogd risico hebben om te overlijden aan Alzheimer of seniliteit. Het risico neemt toe naar gelang men langer onder een hoogspanningsleiding heeft gewoond. Zie ook dit samenvattende artikel van Reuters. De onderzoekers gebruikten de bevolkings- en ziektegegevens 4.7 miljoen mensen. In een reactie schrijft het Kennisplatform Elektromagnetische Velden dat het onderzoek goed is opgezet en dat de conclusies zorgvuldig zijn getrokken.

Voor meer wetenschappelijk onderzoek naar Alzheimer en elektromagnetische straling, zie hoofdstuk 12 van het Bioinitiative Report.

Brief minister Kamp

Minister Kamp van Economische zaken schrijft op 16 april 2013 een brief naar de Tweede Kamer met als onderwerp: ‘Wonen in de buurt van hoogspanningsverbindingen’. Hierin staat:

“Het uitgangspunt is om waar mogelijk hoogspanningsverbindingen te verkabelen. Buiten bevolkingskernen is het verkabelen van hoogspanningsverbindingen (financieel) echter niet proportioneel vanwege het relatief kleine aantal woningen. Daarom wordt buiten bevolkingskernen gekozen voor het uitkopen van het beperkte aantal woningen dat direct onder de geleiders staat.” .. “Hoogspanningsverbindingen van 110 en 150kV die door bewoond gebied van een bevolkingskern lopen, komen in aanmerking voor verkabeling. De landelijke netbeheerder TenneT krijgt de taak om de verkabeling uit te voeren.” .. “Wel is er sprake van verschil in behandeling tussen relatief nieuwe verbindingen en bestaande verbindingen… Bij het bepalen van nieuwe tracés wordt het zogenaamde voorzorgsbeginsel betrokken. Hierbij worden woningen (en andere ‘gevoelige’ bestemmingen) zoveel als redelijkerwijs mogelijk vermeden.” .. “Destijds is gekozen om het voorzorgsbeginsel te beperken tot nieuwe situaties, omdat maatregelen in bestaande situaties vaak maatschappelijk grote gevolgen hebben (bijvoorbeeld de verplaatsing van woningen of hoogspanningslijnen).”

Uit de brief blijkt dat de kosten van het aanleggen van een ondergrondse hoogspanningskabel om en nabij de 3 miljoen Euro per kilometer liggen. Het aantal uit te kopen woningen betrof in eerste instantie 1300 en is later bijgesteld naar 400. Bij ondergrondse hoogspanningskabels is overigens ook een magnetisch veld aanwezig, maar kleiner dan bij bovengrondse hoogspanningskabels.

Meten is weten: praktijk metingen magnetisch veld onder hoogspanningslijnen

Uit de ervaring van enkele honderden metingen in Nederland van JRS en andere leden van VEMES blijkt dat de gemiddelde ‘normale’ magnetische fluxdichtheid in huizen (die niet onder hoogspanningslijnen staan) meestal tussen de 1 en 100 nanoTesla ligt, waarbij in de stad wat hogere waarden gemeten worden dan op het platteland. Een waarde van boven de 100 nanoTesla is al uitzonderlijk. Dan is er altijd iets bijzonders in de buurt zoals een bovenleiding van een tram, een stroomkabel, een transformatorhuisje, of een hoogspanningslijn. De waarde die gemeten wordt in de huizen die onder een hoogspanningslijn staan kan variëren van enkele honderden nanoTesla tot zelfs 10.000 nanoTesla, afhankelijk van hoeveel stroom er door de hoogspanningslijn loopt, hetgeen weer afhangt van de dag van de week, het tijdstip, en welke industrieën en woonwijken er op de hoogspanningslijn aangesloten zijn.

• Meetapparatuur Laagfrequent elektrisch en magnetisch, frequentieband 50Hz-100kHz: Gigahertz ME3851A, frequentiebereik 50Hz-100kHz, meetbereik 1-1999nT, nauwkeurigheid +/- 2 %, +/- 7 digits @ 50/60 Hz.

• Eenheid Laagfrequent magnetische fluxdichtheid: nanoTesla (nT)

Normen, grenswaarden en richtlijnen: ICNIRP

De Nederlandse officiële veiligheidslimiet is net als in vele andere Westerse landen gebaseerd op de norm van de ICNIRP (International Committee on Non-Ionizing Radiation Protection).

ICNIRP schrijft in haar ‘guidelines’ van 2010 (pg. 823): “However, for childhood leukemia the situation is different. The research that followed the first study has suggested that there may be a weak association between the higher levels of exposure to residential 50–60 Hz magnetic fields and childhood leukemia risk, although it is unclear whether it is causal: a combination of selection bias, some degree of confounding and chance could explain the results …”

Opvallend genoeg wordt de ICNIRP-limiet voor het magnetisch veld in haar ‘guidelines’ van 2010 (pg. 827) juist verhoogd naar 200.000 nanoTesla. Vóór 2010 (pg. 511) was de ICNIRP limiet 100.000 nanoTesla. Dit ondanks de volstrekt tegenovergestelde conclusie (400 nanoTesla) die het Nederlandse RIVM trekt in haar advies op basis van de ‘pooled analysis’ studies, hierboven beschreven.

Update 2016: Uit de wetenschappelijke publicatie van 2016 van Starkey blijkt dat er in de ICNIRP guidelines van alles niet klopt. Er ontbreken tientallen belangrijke studies (bv. over DNA-beschadiging) en de leden van ICNIRP hebben belangenverstrengelingen.

Problemen met ICNIRP-blootstellingslimieten elektromagnetische straling

In onderstaande tabel staat een overzicht van de verschillende blootstellingslimieten en richtlijnen voor magnetische straling.

Richtlijn of norm		Waarde
RIVM / VROM / GGD richtlijn		400 nT
SBM richtlijn	No concern	<20 nT
	Slight concern	20-100 nT
	Severe concern	100-500 nT
	Extreme concern	>500 nT
ICNIRP 2010 norm magnetische fluxdichtheid	50Hz (frequentie van het lichtnet)	200.000 nT
	500Hz	10.000 nT
	3‑150kHz	6.250 nT

In de Duitse bouwbiologische richtlijnen (SBM2015) wordt 400 nanoTesla (nT) nog steeds geclassificeerd als ‘severe concern’ op een schaal die bestaat uit vier punten: ‘no concern’, ‘slight concern’, ‘severe concern’ en ‘extreme concern’. Volgens de SBM is een niveau onder 20 nanoTesla pas echt ‘no concern’ voor slaapplaatsen.

Update mei 2018: Tientallen huizen te dicht bij hoogspanningskabels onder de grond.

Zeker tientallen woonhuizen staan te dicht op ondergrondse hoogspanningskabels. Dit blijkt uit onderzoek van RTL Nieuws: Tientallen huizen te dicht bij hoogspanningskabels onder de grond De Gezondheidsraad heeft aanwijzingen dat kinderen die dicht bij de kabels wonen, een hogere kans op leukemie hebben. Zie ook Liggen er kabels bij jouw huis? 7 vragen over hoogspanning onder de grond.

Update 7 augustus 2019: Compendium voor de leefomgeving

Blootstelling kinderen aan magnetische velden van hoogspanningslijnen

De magneetveldzone is gedefinieerd als de zone aan weerszijde van een bovengrondse hoogspanningslijn waar het jaargemiddelde magneetveld sterker kan zijn dan 0,4 microtesla. Het RIVM heeft per hoogspanningslijn “indicatieve zones” bepaald, gebaseerd op in de meeste gevallen conservatieve schattingen van de breedte van de magneetveldzone.

Woningen in indicatieve zones hoogspanningslijnen, 2000 – 2019

Update december 2019: 400 nanoTesla richtlijn geschrapt na inspraak van energiebedrijven.

Op 12 juni 2019 heeft de commissie Verdaas het advies ‘Voorzorgbeleid Hoogspanning & Gezondheid’ aan minister Wiebes van Economische Zaken en Klimaat aangeboden. De minister neemt het advies over om de advieswaarde voor het magneetveld van 400 nanotesla te schrappen, mede op basis van een zgn. ‘stakeholdersdialoog’ (inspraak van de energiebedrijven). Dit zou, volgens het advies, ‘bij moeten dragen aan een redelijke en proportionele afweging per situatie’.