Elektromagnetische straling – Gezondheidsrisico’s van draadloze apparatuur in het 5G-tijdperk (volledig transcript)

Expert 5G-Meeting Provinciale Staten Friesland 11-3-2020 – dr.ir. Jan-Rutger Schrader, Vereniging Meetspecialisten Elektromagnetische Straling (VEMES):

Download de PDF-presentatie. De volledige video-opname van de Expert 5G-Meeting van 11 maart 2020, met 4 sprekers en vraag-en-antwoord op het eind, incl. alle PDFs van de presentaties, staat hier op de website van Provinciale Staten Friesland (spreker 3).

Volledig transcript

[00:00:00] Hallo, mijn naam is Jan-Rutger Schrader. Ik ben ingenieur elektrotechniek. Ik werkte bij een research-lab in het zuiden van het land aan de nieuwste generatie mobiele telefoons. Ik merkte op een gegeven moment een effect op mijn eigen gezondheid van draadloze technologie en sindsdien sta ik aan de andere kant van het draadloze sprookje. Ik ben aangesloten bij de Vereniging Meetspecialisten Elektromagnetische Straling (VEMES). Wij doen metingen bij mensen die thuis of op kantoor klachten hebben door elektromagnetische straling van zendmasten of van draadloze apparatuur. Ik heb een eigen bedrijf waarin ik ook apparatuur maak en ontwerp die minder straling geeft. Meetbaar.

[00:00:44] Ik wou beginnen met een klein filmpje om de hele economische dynamiek van het verhaal aan te geven. Dit is een filmpje nog van de 3G-generatie. Van Zembla 2004 (zie onderaan pagina).

[00:01:10] Een UMTS-antenne straalt met een hogere frequentie dan een GSM-mast en er zijn twee keer zoveel masten nodig. De telecombedrijven hebben veel geld over voor de UMTS-frequenties, maar daar moet wel iets tegenover staan. Bij de uitrol van het gsm-netwerk ondervonden ze veel problemen van burgers en gemeenten.

[00:01:31] Telfort-CEO: Wij voorzagen wel dat UMTS nog meer problemen zou gaan opleveren, dus we wilden in ieder geval dat het, voordat UMTS echt zou worden aangelegd, geregeld zou worden. En dat is dus al in zo 19.., de vorige eeuw zeg maar, al begonnen, dat we zeiden tegen de overheid van: u moet er wel voor zorgen met z’n allen dat er zonder al te veel problemen antennes kunnen worden gebouwd, want anders worden wij een stuk minder enthousiast.

[00:01:58] Interviewer: Maar was juist de insteek toen niet, ervoor te zorgen dat burgers en gemeenten niet de uitrol van dat netwerk zouden kunnen ophouden?

[00:02:06] KPN-CEO: Ja, dat klopt. Ik bedoel, we hadden destijds, we zeg ik even, in mijn KPN tijd in in Belgie, de extreme situatie dat meer dan een jaar er een soort totaal moratorium lag op uitbreiding, gegeven dit soort discussie. Nou, dat is uit commercieel opzicht natuurlijk bijna dodelijk, dat was het ook. Dus er is toen duidelijk gezegd: luister, we hebben veel geld voor die frequenties over, maar dan willen we niet te veel last van burgers en gemeenten.

[00:02:30] En zo wordt het geregeld. Illegale masten worden gelegaliseerd en masten tot vijf meter hoog worden vergunningsvrij. In de zomer van 2000 organiseert de overheid een veiling van de UMTS-frequenties. De veiling levert de overheid zes miljard gulden op.

[00:02:49] Telfort-CEO: Op het moment dat de overheid zegt: En nu niet verder, ja, dan vraag je om moeilijkheden als overheid. Dus de overheid had na het uitkomen van het COFAM-onderzoek geen keus? Nee, volgens mij niet. Nee, ze kunnen nooit zeggen van: Jongens, hold your horses. Pas op de plaats. Want als ze dat zouden doen dan komt er natuurlijk meteen een claim.

Toelichting: de COFAM-studie, uitgevoerd door TNO, was problematisch voor de industrie, omdat daaruit een effect van 3G op het welzijn van mensen bleek. Het einde van het verhaal was dat de industrie een Zwitserse replicatiestudie (gedeeltelijk) financierde, die uiteraard geen effect kon vinden. En de uitrol van 3G ging door.

[00:03:07] KPN-CEO: Voor een deel dendert de trein door omdat de licenties er nu eenmaal zijn. Simpel als het is. En b, er zit nu een machtige industrie achter. Die hebben geen licenties gekocht, maar die hebben wel x jaren research geïnvesteerd. En linksom of rechtsom, die zorgen ervoor dat het toch gaat gebeuren.

[00:03:26] Telfort-CEO: Als dan zoiets gebeurt, ja, dan zijn de operators natuurlijk de eerste die zeggen tegen de overheid van: Nou, die zes miljard, die willen we dan ook toch wel graag terug hebben. Bovendien willen we dan ook nog extra zes miljard voor alle investeringen die we al hebben gedaan.

Toelichting: in 2002 betaalde de industrie zes miljard aan licentiekosten aan de Nederlandse overheid voor de 3G-frequenties.

[00:03:52] Wat ook nog belangrijk is hem op te merken, is dat het Antennebureau 100% is gefinancierd door Economische Zaken. En uit een WOB verzoek blijkt dat het Kennisplatform voor 1/3 gefinancierd is door de telecom, voor een derde door de energiemaatschappijen en voor 1/3 door Economische Zaken.

Toelichting: het Antennebureau geeft ‘voorlichting en educatie’ aan burgers, bijvoorbeeld in de vorm van informatieavonden voor de ‘bezorgde gemeenschap’, waarbij de risico’s van zendmasten steeds worden gebagatelliseerd.

[00:04:19] Dit is belangrijk om te bekijken. Het tijdspad van de 5G uitrol. In 2020, dus dit jaar, gaan we de 700 Megahertz veilen. Dat is eerst eigenlijk een situatie van ‘4G+’, zou je kunnen zeggen. Het zijn nog de lagere frequenties die qua natuurkunde eigenlijk overeenkomen met wat we nu ook al hebben aan draadloze systemen. In 2022, daarin loopt Nederland een beetje achter, wordt pas de 3,5 Gigahertz geveild omdat die nu nog militair bezet is, zoals het Antennebureau ook noemde. En in 2023 start de volledige 5G. En dat is de 26 Gigahertz frequentie en die is dus wezenlijk anders. De verwachte opbrengst van de frequentieveiling is voor de eerste 700 Megahertz 900 miljoen voor de Rijksoverheid, en dan dus nog 3,5 Gigahertz, dan 26 Gigahertz. En als je kijkt dat in 2004 voor 3G de opbrengst zes miljard was. Nou, tel daar de inflatie bij op. Dus het is belangrijk om in de gaten te houden dat er grote financiële belangen mee gepaard gaan.

[00:05:27] 26 gigahertz is een tien keer hogere frequentie dan 4G. Wat betekent dat? Nou, er is eigenlijk geen enkel onderzoek gedaan naar 5G en de huid. Wat er dus gebeurt is dat hetzelfde zendvermogen wordt gebruikt door de providers, dus die kunnen voluit gaan tot 40 volt per meter, net als bij de vorige generaties. Maar al die energie wordt geabsorbeerd in de huid. Dat is dus een veel hogere energie absorptie per kubieke centimeter lichaam, want het wordt volledig in je huid geabsorbeerd en in het hoornvlies van het oog. Ik denk niet dat er een reden is om te veronderstellen dat het veilig is. Dus we zijn in feite proefkonijnen.

[00:06:16] Nou, dit is net ook al even aan de orde gekomen. Wat nieuw is bij 5G is bundelvorming, dus er wordt gebruik gemaakt van bundelvormende antennes. Linksonder zie je zo’n antenne. Die antenne, die bevat 64 strips. Die worden op zo’n manier aangestuurd dat dit effectief een soort schotel, een soort richtantenne is die je razendsnel van richting kunt wisselen, zodat je die bundel kunt richten op de telefoons waar een verbinding mee is, zodat je dus een 64 keer versterkte stralingsintensiteit kunt richten op die telefoons. Nou, waar gaat het uiteindelijk allemaal om? Het gaat dus om de bandbreedte (rechtsonder). Dus men wil zeer breedbandig gaan zenden zodat we 10 gigabit per seconde door de lucht heen kunnen sturen. En dat is de echte nieuwe technologie, die men ook wil verkopen in de industrie uiteindelijk.

[00:07:12] Als je dus nog even naar dit plaatje kijkt. De opmerking van 10% extra sites. Daarover moet je denk ik heel kritisch over zijn. Er werd gesproken over zelfrijdende auto’s en het Internet of Things. Nou, een zelfrijdende auto met een dergelijk systeem op 26 gigahertz waarbij je 200 meter bereik hebt vanaf een mast, is uiteindelijk niet echt een levensvatbare technologie-case. Het Internet of Things, dat zijn zeer lage bandbreedtes. Dan heb je bijvoorbeeld over een lantaarnpaal.

[00:07:48] Nee, de echte toepassing van deze 26 gigahertz frequenties op 10 gigabit per seconde, dat is dat je met een virtual reality bril op straat in een fantasiewereld van mast naar mast loopt met 4K beeld. Dat zijn toepassingen die echt technologisch nieuw zijn. En dat is iets wat we nu nog niet hebben qua straling. Nou, er wordt gezegd: op 5G testlocaties wordt een hele lage veldsterkte gemeten. Maar dat is alleen nog maar die 3,5 gigahertz. De 26 gigahertz is er überhaupt er nog niet en is dus ook nog niet gemeten. In Zwitserland woedt op dit moment een David en Goliath strijd. Daar zegt het officiële federale milieuagentschap zelfs: wij hebben helemaal geen enkele referentie om te zeggen, hoeveel straling mag een 5G mast geven. Die moeten we dus nog gaan opstellen, die nieuwe blootstellingslimieten, dus maak een pas op de plaats. En diverse kantons, o.a. het kanton van Genève, die hebben een drie jaar moratorium afgekondigd op 5G. Dus daar is een hoop om te doen, vooral die hogere frequentie. Wat doet het met de huid? Dat is nog helemaal niet gezegd.

[00:09:15] Nederlanders die willen garanties voor hun veiligheid. Er is nog geen enkel onderzoek gedaan naar 5G. Nederlanders vinden dat het eerst duidelijk moet zijn wat de veiligheidsstudies zijn en wat de gezondheidsrisico’s zijn. Er zijn veel protesten wereldwijd. Eentje die ik eruit wil halen, dat zijn de de artsen die in Stuttgart de straat op gingen. En die zeggen: wij zien veel mensen in onze praktijken die klachten ondervinden. Dat gaat om oorsuizen, slaapproblemen en dergelijke. We zien ook dat die mensen opknappen als je de meetbare blootstelling vermindert. Dus wij willen de regeringen zeggen om daar terughoudend mee te zijn.

[00:10:12] Dit is van de Oostenrijkse Artsenkamer. Die hebben zelfs een complete behandel richtlijn uitgebracht voor gezondheidsklachten ten gevolge van elektromagnetische straling.

[00:10:30] Er is niet veel epidemiologisch onderzoek gedaan en dit onderzoek van mensen bij zendmasten en gezondheidsklachten is al relatief oud. Je kunt het bijna niet meer doen omdat overal zendmasten staan. Maar de onderzoeken die zijn gedaan, daar zijn wel degelijk resultaten uitgekomen. Eén daarvan is van Hutter in Oostenrijk. Dat is een studie met 365 respondenten. In twee verschillende regio’s van Oostenrijk, dubbelblind. Mensen wisten niet dat het om zendmasten ging. Er werden ook andere milieufactoren gevraagd. Mensen hadden significant vaker symptomen.

[00:11:14] Het Bio-initiative rapport is een heel grote verzameling van studies. 1800 studies van 29 wetenschappelijke auteurs. Daar komt uit: effecten op genen en eiwitten, genotoxische effecten, DNA schade. Dit is dus letterlijk op basis van 1800 wetenschappelijke studies. DNA stress-respons, effecten op het immuunsysteem, neurologische en gedrags-invloeden. Hersentumoren, kinderleukemie. Dat is voornamelijk door hoogspanningsleidingen. Effect op melatonine-productie, ziekte van Alzheimer, bij mensen die onder hoogspanningslijnen wonen. Borstkanker. Dat zijn dus allemaal studies die er zijn. Dus je kunt niet met droge ogen beweren dat er geen bewijs is. Een van de belangrijkste punten waar ook steeds een discussie over is, dat is DNA-schade. In 2004 werd het Europese Reflex onderzoek in opdracht van de EU uitgevoerd door twaalf instituten voor een totaal budget van 3 miljoen euro. Uit de resultaten blijkt dat zelfs bij een SAR waarde van 1,3 watt per kilogram, representatief voor veel mobiele telefoons, significante biologische schade wordt aangericht in de menselijke cellen en het DNA. Dus uit die EU Reflex studie blijkt dat langdurige straling van een mobiele telefoon genetische schade veroorzaakt. Net als bij radioactieve bestraling. De comet-assay proef, dat is de komeet-proef, is een zeer gevoelige proef waarmee DNA-schade aangetoond kan worden. Met elektroforese worden de DNA fragmenten naar buiten getrokken. Vandaar die staart. En hoe korter de fragmenten, hoe meer DNA-breuken, hoe duidelijker die kometenstaart zichtbaar wordt onder de microscoop. Hiermee worden dus enkele en dubbele DNA breuken aangetoond. Linksboven in uitgelichte afbeelding, de controle proef, de ‘sham’, dat staat voor niet-blootstelling. Rechtsboven het effect van 0,5 Gray röntgenstraling op de cel, het equivalent van 250 jaar natuurlijke achtergrondstraling of ongeveer 60 CT scans en onderin het effect op de cel van straling met de frequentie van een gewone gsm telefoon. SAR 1,3 watt per kilogram. In beide gevallen ontstaat dus een komeet met staart.

[00:13:45] De Reflex studie werd beschuldigd van wetenschappelijke fraude, met name door de industrie-gerelateerde professor Alexander Lerchl, hoogleraar aan de privé-universiteit van Bremen. In 2010 bleken de beschuldigingen allemaal vals en werd de Reflex studie van alle blaam gezuiverd. Lerchl haalde tussen 2002 en 2008 flink wat geld binnen uit het mede door de industrie gefinancierde Deutsches Mobilfunk Forschungsprogramm. Het IARC comité van de Wereldgezondheidsorganisatie dat zich bezighoudt met radiofrequente straling en kanker, wees Lerchl af als lid wegens het gevaar van belangenverstrengeling.

[00:14:28] Dit is de NTP studie, voor 15 miljoen uitgevoerd, onlangs in Amerika. Daaruit kwam dat de blootgestelde ratten significant vaker tumoren ontwikkelen van het hart. En ook DNA-schade is daarin aangetoond.

[00:14:49] Nou, statistieken, daar heb je kennelijk de keuze in. Dit zijn statistieken uit Engeland. Het aantal gevallen van glioblastoma hersentumor is vertienvoudigd in Engeland. Glioblastoma, de meest agressieve en dodelijke hersentumor, is vertienvoudigd, terwijl het aantal gevallen van andere types hersentumoren daalt. Dus het lijkt erop dat de hersentumoren die er zijn agressiever worden.

[00:15:22] Huidkanker in Nederland. Zeer sterke toename. Wel degelijk zijn er dus epidemiologische eindpunten. De Wereldgezondheidsorganisatie heeft aangegeven: elektromagnetische straling mogelijk kankerverwekkend, op basis van studies van Hardell naar hersentumoren tengevolge van mobiele telefonie.

[00:15:49] Het Europees Parlement zei op basis van die Bio-initiative studie: wij zouden die limieten moeten gaan aanscherpen. Ook de Raad van Europa heeft in resolutie 1815 aangegeven zelfs 0,2 volt per meter en dat betekent dat je niet eens WiFi of DECT in huis zou kunnen hebben.

[00:16:14] Dit is een hele belangrijke. Dit is een appel van 200 wetenschappers aan de Europese Unie, een jaar na de lancering van het ambitieuze 100 miljard kostende 5G-actieplan van de Europese Unie. Een groep van meer dan 230 wetenschappers roept de Europese Commissie op haar plannen op te schorten. Dus de artsen, wetenschappers en onderzoekers ondertekenden allemaal de 5G Appeal petitie. Daarin schrijven ze dat met de volgende generatie draadloze technologie de straling van elektromagnetische velden exponentieel zal toenemen. En omdat er steeds meer wetenschappelijke aanwijzingen zijn voor de schadelijke effecten daarvan, vragen ze om 5G niet uit te rollen totdat er meer duidelijk is of en hoe schadelijk de straling is voor mensen.

[00:17:09] Dit zijn allemaal DNA-studies. Dus net als die de Reflex studie die net langskwam. Dat was een van de eerste, inmiddels honderd studies naar DNA-schade. Het werkingsmechanisme is zelfs bekend. Dat is oxidatieve stress. Dat zijn vrije zuurstof radicalen. De studies hierboven hebben wel een effect gevonden van mobiele telefonie op DNA-schade. De studies hieronder hebben geen effect gevonden. Als je ze gaat inkleuren met ‘Wie heeft het betaald?’, dan zie je een heel duidelijk effect. Rood is dat ze betaald zijn door de draadloze industrie of door de Amerikaanse defensie. Dus er zit een hele duidelijke financierings bias in.

[00:17:56] Nou, dit zijn de biologische effecten die inmiddels zijn vastgesteld. Ik heb die net ook voorgelezen. Ook een EEG/ECG verandering bijvoorbeeld. Bloed-hersenbarrière.

[00:18:09] Dit is nog een keer de financierings bias, is van Anke Huss, die zit inmiddels in de Gezondheidsraad, Commissie Elektromagnetische Velden.

[00:18:18] Dan de verzekeraars. Swiss Re is een van de grootste herverzekeraars ter wereld. Swiss Re schrijft in haar rapport: de bezorgdheid over de potentiële risico’s van elektromagnetische velden is toegenomen. Studies zijn moeilijk uit te voeren omdat Trend Studies in de tijd niet met elkaar in overeenstemming zijn doordat draadloze technologieen nog relatief nieuw zijn. De WHO heeft radiofrequente elektromagnetische straling, zoals de straling die door mobiele telefoons wordt uitgezonden, geclassificeerd als potentieel kankerverwekkend voor mensen. Kankerverwekkende stof van klasse 2B.

[00:18:57] Bovendien wordt in een recente uitspraak van een Italiaanse rechtbank een verband gesuggereerd tussen de straling van mobiele telefoons en de aantasting van de menselijke gezondheid. Over het geheel genomen geven wetenschappelijke studies echter nog steeds geen uitsluitsel over de mogelijke schadelijke gevolgen van EMV voor de gezondheid. Als er een direct verband wordt gelegd tussen EMV en gezondheidsproblemen bij de mens, zou dit de deur openzetten voor nieuwe claims en zou uiteindelijk kunnen leiden tot grote verliezen onder de product aansprakelijkheidsdekking? De aansprakelijkheidscijfers zouden waarschijnlijk stijgen.

[00:19:38] Een hele grote Oostenrijkse verzekeraar heeft zelf onderzoek gedaan, vindt effecten op het EEG en vindt ook effect op eiwit-replicatie. Lloyd’s of London, ook een van de grootste verzekeraars.

[00:20:08] Aansprakelijkheid van de mobiele telefoonfabrikanten. Kijk even in je iPhone bij de informatie, het juridische stukje. Je moet de telefoon een centimeter van je hoofd afhouden, anders gaat die over ICNIRP norm heen. De aansprakelijkheid gaat van het kastje naar de muur. Het is een hete aardappel die wordt rondgestuurd. De asbest-geschiedenis, dit was in 1918 al door verzekeringsmaatschappijen niet verzekerbaar, en werd in 1993 verboden in Nederland. Uiteindelijk.

[00:20:47] Ik ga dit even overslaan voor de tijd. Ik heb een meter waarmee ik straling kan laten zien, maar ik ga dit even skippen. Dat is om aan te geven van dat er dus wel degelijk meetbaar straling van een telefoon komt. Meten is weten. Het is een natuurkundig verschijnsel. En hoe dichter je bij de telefoon zit, hoe dichter bij de zendmast zit, hoe meer straling.

[00:21:09] De blootstellingslimieten, ze zijn net ook al even langsgekomen. In het midden zie je de Nederlandse blootstellingslimieten. Die zijn eigenlijk ‘veilig hoog’ – voor de industrie. Je mag op twee meter van een zendmast, als Nederlandse burger, verblijven, 24 uur lang, slapen, wonen. Als je gaat kijken wat er werkelijk wordt gemeten in de stad, dan kom je op een paar Volt per meter. Je ziet dus dat er dat er veel lagere normen en adviezen zijn o.a. die van het EU appeal, vanuit de bouwbiologie.

[00:21:47] Wat je dus nu in Zwitserland hebt: een David en Goliath strijd, de discussie dat de providers hun limieten nog verder willen verhogen, omdat ze daar dus kennelijk niet mee uitkomen, met de nieuwe 5G masten die natuurlijk op straatniveau moeten komen, waardoor mensen zich veel dichter in de buurt van zendmasten zullen bevinden. Nou, dit is een plaatje met ingevuld, diverse biologische effecten uit studies en dan om te laten zien dat ze plaatsvinden ver onder de limieten. Eigenlijk zijn de Westerse blootstellingslamieten bijna allemaal, van alle landen in Europa, gebaseerd op ICNIRP blootstellingslimieten. Nou, wat is de ICNIRP? Dat is een particuliere non-gouvernementele organisatie.

[00:22:33] Ze zijn vooral uitgegaan van acute opwarmingseffecten van één graad Celsius, maar duizenden studies van biologische effecten zoals DNA schade zijn onder deze normen. In 2016 is een studie uitgekomen van Starkey. Die heeft een hele analyse gedaan van de INCIRP, waarop zij hun normen baseren. Daar blijkt dat in de analyse van de ICNIRP 40 DNA studies ontbreken, 40 vrije radicalen-studies ontbreken en dat er 22 studies naar mannelijke vruchtbaarheid gewoon simpelweg niet in staan. Voor hoogspanningslijnen is nog steeds de wettelijke limiet 100.000. De advieslimiet van het RIVM was in 2005 al 400 nanotesla, dit op basis van negen epidemiologische studies naar kinderleukemie. Er zijn ook woningen uitgekocht, maar nog steeds is de officiële limiet 100.000. Als je kijkt naar Gezondheidsraad. Dit is voorzitter professor Kromhout van de Commissie Elektromagnetische Velden van de Gezondheidsraad zelf. Die zegt: Het is best gek dat we een hele populatie gedreven door technologie gaan blootstellen aan iets waarvan we niet zeker weten of het kwaad kan of niet.

[00:23:57] Nou dan kom ik eigenlijk naar de afsluiting toe. Wat kun je hiermee als gemeente en als provincie? We zien dat er nu een voorstel ligt voor een wijziging in de Telecommunicatiewet. Daar is veel kritiek op gekomen, middels het indienen van zienswijzen door gemeenten. Onder andere Eindhoven en Maastricht hebben brieven ingestuurd.

[00:24:20] Die wetswijziging houdt in dat je als gemeente antennes niet meer kunt weigeren op grond van volksgezondheid. Gemeentes vragen zich af hoe het zit met de aansprakelijkheid voor gezondheidsschade. Gemeente Maastricht was een testlocatie zonder geïnformeerd te zijn.

[00:24:38] Wat kun je doen als provincie? Hier een voorbeeld in Flevoland. Als je het hebt over huisaansluitingen. Want we hebben natuurlijk het mobiele gebruik als je onderweg bent. Maar huisaansluitingen, trek glasvezel en faciliteer dat, en financier dat. Glasvezel is: 10.000 gigabit per seconde per glasvezel. Dus elk van deze draadjes hier, en er zitten er dus 100 van in een buis, kan 10.000 gigabit per seconde vervoeren, dus dit is altijd sneller dan 5, 6 of 7G. Nederland heeft een ideale bodem om glasvezel te te leggen, in tegenstelling tot een land als Spanje waar je allemaal rotsbodem hebt bijvoorbeeld. Dit is een subsidiekans. Als je dit stimuleert en de mensen een lage eigen bijdrage geeft in het buitengebied, dan kun je een toekomstbestendig netwerk aanleggen waarmee je gewoon 100 jaar toe kunt. En dat is een eenmalige investering van de graafwerkzaamheden.

[00:25:41] Dan kom ik bij de conclusies. Er zijn wel degelijk schadelijke biologische effecten en klachten op korte en lange termijn. De Nederlandse ICNIRP gebaseerde normen zijn onveilig en worden met 5G nog onveiliger. En de introductie van 5G, in het bijzonder de hogere frequenties, is een groot risico. Dat was het, dank u.

[00:26:03] Dank je wel, de heer Schrader.